Tuesday, February 8, 2011

Zomi Independence vai hilhcian na

Zomi Independence tawh kisai hilhcianna


( Tangpi tangta in, Zomi Zogam vai pen Zolai mah tawh simnuam zaw ahihman a, hanciam a Zolai tawh kigelh ahihi. Tampi tak in, i theihsa hi dinga, a hizong in, tangpi tangta lak ah khen khat a ding thuthak hi ding ahihman a kigelh ahihi. English le Burmse tawh hithute akisim ciang Zomi te'n eite kisai lualo daan a kingaihsun kha pahpah ahihi. sense of Belonging neilo cihna ahihi. Tua ahihmanin, theih huai thupoimawhte Zolai tawh i gelh khia ahihi. Bucing cih bang omlo ding ahihciang diklo a om le comment hong gelh ciat ding in, laisimte i kicial pah ahihi. Zo Khup)
Ih theih tek mah bangin, WZC in Zomi Nampi Ni ciang, Zomi Independence Hero Award kipia ding ahihi.

Hih Award min dingin ngaihsut piakna zong tampi om ahihi. Tualak ah Zomi Independence Hero Award cih min kiteelkhia ahihi.

Zomi Independence akicihna ahang pen, 1948 january 4 ni in, Kawlgam le Zogam kipawlkhawm in, British khutnuai pan, independence i lakhawm ahihi. Tua independence pen 1947 Panglong Treaty siksan a, Zogam in full autonomy/ self-determination kineituam ding, union level ah pen, belpawl thuneihna bek kikoih ding cih ahihi. Panglong kithukimna ngana V ah " Full autonomy in internal administration for the Frontier Areas is accepted " ci in siangtak in kigelh ahihi.

Tua 1947 Panglong Thuciam siksan in, Union of Burma Constitution (1947) kigelh ahihi. 1947 Constitution Chapter 10 ah, Shan le Karenni gam in, kum 10 a cin ciang, Burma tawh belpawlna, a ut uh leh nusia thei ci in, kigelh ahihi. Aung San in, kum 10 kipawl sin photphot in, tua pan na utkei uh leh paikhia un, ci a agenna bucingsakna in, Chapter 10 kiguang ahihi. Chin state pen acil in,Proper Burma( Kawlgam) i terrotorial no khat dinga hong zol uh a, ahizongin mualtung makai dangte tawh kikumna, Ukpite le mipi makai Pu Mang Tung Nung, Pu Vomtu Mang le Pu Vum Kho Hau te thukhualna hang in, Chin Special Division ci in, atuam vilvel in kiding ahihi. Tua tawh kituakin, Britishte bawltawm Chin Hills Regulation Act-CHRA kici, Zogam Constitution pen kiphiat in, Chin Special Division Act CSDA kici, Zogam state constitution thak kikipsak ahihi. CSDA ah bel mipi teelkhiat Mipi Palai- MP ten vaihawmna len ding cih ahihi.

Panglong Thuciam siksan a, kibawl 1947 Constitution tawh, 1962 tan Union of Burma vaihawmna kinei ahihi. Ahizongin, tuahun sungin, Zogam vaihawmna ah Panglong Thuciam banga Zomi makai te'n vaihawm theihlo uh ahihi. Banghang hiam cih le, 1947 Constitution tawh, Chin Affairs Misnister ding, Zomi te'n kiteel theilo ahihi. Banghanghiam cih le, CAM pen Union Cabinet rank hi a, Union Cabinet Member teng pen, Prime Minister i piak theih bek ci in, kigelh ahihi.

Chin Special Division sunga, vaihawmna le khangtona khempeuh pen, CAM i khut sung ah om ahihmanin, CAM pen 1947 constitution ah, panmun poimawh penpen khat ahihi.Zogam kumpi cih ding ahihi.

Atak tak ah CAM pen, Zomi mipi palai te'n, amau lak pan adeih pen uh, ateelkhiat ding uh ahihi.1960 kum kiteel pi na ah, Zogambup ah CNO le AFPFL in zo uh a, Zogam kumpi bawlkhawm ding in , kithukim uh hi. Union government ah azaksak ciangin, mipi palaite deihna nial in, Zogam a MP tawm nei pen, Pahthahsah

Party pan Pu Za Hre Lian pen Zogam kumpi ding in, seh mikmek uh ahihi. hih pen Panglong thuciam 5 na palsatna ahihi. Kawl hilo gamte in, amau gam sung ciat ah, thuneihna kinei ciat ding uh cih pen, hong palsat tak ciang un, makai le mipite zong lungkim hetlo ahihi.

1960 kum kiteelna zawh ciang, U Nu pen khat vei Tedim hong hawh in, mipi le makai tuamtuam tawh kihona nei ahihi, tua mun ah ZBC Rev. Hau Go ( Sukte) in " Banghang a, mipi atamzaw deihte kumpi semsak lo a, mipi deihloh pa , kumpi semsak na hiam? ci a dot le, U Nu zum leh heh mahmah in, sangmang Rev. Nelson kiangah " Na misokpa hoih tak kem in" ci in ngiik ahihi. Rev. Nelson in " Ko America ah Pastor te'n zong politics sem thei hi ung" ci in dawng ziau ahihi. U Nu aciah khit ciang, Nelson topa pen Burma pan hawlkhiana lai suaksak pah in, Zogam ah sangmangte abeina ahihi.

Hibang dinmun ahihmanin, 1947 Panglong siksan a kila, 1948 Zogam Independence pen, bucing taktaklo hong suak ahihi. A laigil kiciam khalo cih ding ahihi. Zogam mah bangin, Kachin gam, Shan gam, Karengamte ah zong, Union Government in mipi deihlohte amau thu in, seh ziauziau uh ahihi.

Tua ahihmanin, 1961 kum in, Kawlgam losiah gamdang teng, Taunggyi ah kikaikhawm in, 1948 constitution velkikna nei uh ahihi. Tua velkikna pan in, 1947 kum Panglong Thuciam tawh kituak taktak, Constitution khat geelkhia uh ahihi. Shangam in Federal taktak tawk kivaihawmna ahi, Constitution khat hong sung in, tua pen mualtung makai te'n , ngentel tak a, avel khit uh ciang, kithukim diamdiam ahihmanin, Union of Burma Innpi ah sung ding in, kithukim uh ahihi. Tua kithukimna thusun pen " Shan Mou" or " Federal Proposal ( Federal Mou) " kici ahihi.

Union innpi ah Federal Proposal sung ma in, malepna in Federal Seminar khat bawl masa dingin, kawlgam makaite le, mualgam makaite kithukim ahihmanin, 1962 march 1 ni in, seminar kipan ahihi.

Federal Proposal in Burma kitamkham sak ding ahihmanin, cih paulap in, thuneihna buluh uh ahihi. Union Cabinet bup manin, jail puak uh ahihi.

Ataktak in, 1962 kum Kawlgalkap in, power a buluhna uh pen, Federal hang hilo in, Socialist te'n 1960 kum kiteelna ah, a guallelh man vua, thangpai a, anungzui uh ahi, Ne Win makaihna tawh power buluh uh ahihi.

Aung San hun lai in, Phasahpahlah AFPFL pen pawl tuamtuam kikhaikhawmna ahihi. AFPFL ah Communist le Socialistte pen ahat penpen uh ahihi. Leitung tuiluang zui in, Communist Party of Burma in galvan tawh power lak ding hong khensat uh ciang, AFPFL nusia in gamsung ah lut uh ahihi. Burma Army sunga, Communist cadre teng in zong zui ahihmanin, Burma Army phel nih kisuah ahihi.

Communistte phel nih kisuah ahihmanin, AFPFL le Burma Army ah Socialist teng bek hong cianlai uh ahihi. Ahizong in tua acianllai AFPFL zong hong kitam in, 1960 kum kiteelpina ah AFPFL phel nih tegel hong kidem uh ahihi. NU- Tin AFPFL pen anungciangin, Pahthahsah kici in, kumpi sem uh ahihi. Kyaw Nyein- Ba Shwe AFPFL in lel ahihmanin, thangpai mahmah uh a, Army sunga a nung zui uh, Ne Win power lasak uh ahihi.

Ne Win pen Acil in, Burmese Facist makai minthang Thakhin Ba Sein le Tun Ook te nungzui lubok khat a hihi. Ba Sein-Tun Ook te pen Aung San- Mr. Hmaing ( Thakin Kodaw Hmaing) group tawh ideology ah kikelki uh ahihi. Ba Sein tepawl in Fascism lam pakta uh a, Aung San te pawl bel leftists ( Socialist, communist) ahi uh hi.

30 comrades kici, yebaw tongcheih ding akitel ciangin, Ba Sein lampan Ne Win kihel in 11, Mr. Hmaing lampan 19 kiteelkhia ahihi. Aung San in avek un makaih in, asung thu ah Ne Win- Set Kya makaih fascist lubokte le Let Ya-Zeya makaih leftists te kilem hetlo in, Formusa ( Taiwan) ah trainning aneih lai tak uh kibuai gawp uh ahihi.Ahizong in Aung San in lemtuah kik a, kilem taktak lo pi, tentan zo uh a, BIA min tawh Japante pang beel in, Burma hong lutkik uh ahihi.

Japan pangbel in BIA hong lut, Delta bial hong tung ciang un, Karente pen abanban in, thahlum le khua teng haltum hong kipan uh ahihi. Tua ahihmanin, Delta bial ah Burman- Karen tualgal nasia tak in, hong piangkhia ahihi. Putek pitek, numei naupang cih omlo in, Kawl le Karen hong kithat uh ahihi. Japan te'n dik salo in, BIA makaite kiang ah, anautangte uh kho dingin thupia uh a, alang nih tuak, lemtuah uh ahihi.

Tua bang hun sung mah in, Zogam ah zong Chin Defence Army ci in kiphuankhia in, Pu Thawng Cin Thang, Pu Vum Kho Hau cih ten makaih in, Japan tawh kipawl in, British te kido ahihi. Japante huaisialua uh ahihmanin, Sukte Independence Army-SIA ci in, General Hau Za Lian makaih in, kiphuankhia in, Japante kido leuleu ahihi. SIA pen sukte uksung bek huamkha ci in, Sihzang kuam te'n Siyin Independence Army ci in, letkhia uh ahihi. Tangthu gelhte in, Chin Independence Army ci in, anunglam ciang gelh uh ahihi.

CDA le SIA pen galpi nihna sung, leitung politics ah, sanggam melmak hun a, hong piangkhia ahihmanin, Bristish te honglut kik ciang, SIA pen Japan hunlai in, CDA in British a do uh tawh mekmat khawm in, SIA makai tampi galpi 2 zawh ciang man uh ahihi. Tua makaite khahkhiat nangin, mualtung councilor Pu Vum Kho Hau in nakpi in panla in lawhcing kici ahihi.

Hibangteng i sutna ahang in, Burma Indepence pen i do khawm ahi, cih nopna ahihi. Tangthu ah Zogam ukpi te'n, Kawlmangte kiangah tokaina, siahtung siahphei apiaklam uh, koi mah ah kigelh omlo ahihi. Zogam pen 1898 kum CHRA tawh British te'n, official a, amau nuai ah hong koih masiah uh, independent gam khat i hihi. Ukpi teng in, Conbik pen President ding in, teel uh a, Conbik pen northern Zogam a ding in kumpi khat ahihi. Banghang hiam cih le, ukpi khempeu in Conbik pen siah piaciat uh ahihi. Manipur, Mizoram tan in siah pia uh ahihi. Conbik in Kawl Mang Thibaw kiangah siah pialo ahihmanin, Conbik pen kumpi taktak hi in, Zogam zong asuakta gam khat cihna hipah ahihi. Tuck and Carey gelh " The Chin Hills Gazetteer sung ah, simlam teng pen, independent villages in om uh hi cilai hi. Conbik vaihawmna nuai a, omlo teng zong, independent vilage dan mah uh hi pah ahihi. Naga te'n a tangthu uh agelh uh ciang, Bristishte lutma in, Nagate pen Sovereign Village ciat in kiding hi, acih uh tawh akibang ahihi. Tua mah siksan a, India tawh akiho uh ciang, muibun mahmah ahihi. Sovereignty i cih pen gam neu gam lian tawh kisai lo ahihi. Vatican pen khawta khat ahih hang Independent gam khat in, leitungbup in kipom ahihi.

Zogam in suakta tak a, ei le ei kivaihawm i hihlam pen, leitung in zong thei a, British te'n zong thei uh ahihmanin, Zogam uk nang in, CHRA cih constitution a tuam vilvel a, gelh uh ahihi. CHRA in Chin Hills, Mizoram, Naga Hills, Manipur Hills teng huam kha ahihi.

Galpi nihna hong bei ciangin, British empire hong thazawm ahihmanin, khutnuai sila gam teng, ukcip ding hong baih nawnlo ahihmanin, suahtakna piak ding hong kisam ahihi. Tua tawh kitonin, Zogam maban zong gelna khat nei uh ahihi.

Tua hunlai in, Zomi makai te'n zong, Burma tawh independence lakhawm leng, manlang ding ci in um uh a, , mualgam dang teng tawh kithukim uh ahihmanin, Panlong Thuciam ah na kihel uh ahihi. Panglong thuciam 5 na ah Zogam le mualgam te'n tualsung thuneihna neiciat ding ahihi, ci in Kawl le Zo kithukim ahihi.

Panglong siksan in, Kawl tawh suahtakna lakhawm ding cih pen, British te'n theician nuam uh ahihmanin, Frontier Area Commission of Enquery ci in, phuankhia uh ahihi. Tua FACE ah Zomi tangin kumpi nasem lak a, navak zawdeuh le mipuang pau thei Falam DC office a laitomkaih (stenograhpher) Pu Vum Kho Hau seh uh ahihi.

FACE mai ah Zogam thusun pen, Ukpite le palai tuamtuamte sung sak uh ahihi. Tua FACE commission in Zogam palaite athu dotna vuah, utdaan kician gen thei mel omlo uh ahihi. Federal deih maw? ci in adot uh ciang " Hi" cizel, Proper Burma nuai ah direct a lutnuam maw? acih uh ciang "Hi" ci zel, Independence gam tuam om nuam maw' ci a adong uh ciang lah " hi" cizel uh ahihi.Atawpna ciang Federal cihkhong, Unitary cih khong lai theilo kahih manun, telkei ung, ahizong in Zogam pen ko ngeina le ko kiuk daan in, tuam om nuam ung, ci tek uh ahihi. Federal deih ung ci a, siangtak a, gencian thei pen Major Mang Tung Nung bek om hi.Atawpna ciang in, thnutawp taktak ah bel laitheilote zong, khaw muzaw deuh te'n hilh cian hiding hi ven, Zomi le Zogam in Kawlgam tawh Federal thukhun zui in, kakipawl nuam uh hi, ci in, long khat hong kisuah thei uh ahihi.

FACE ah Zogam palai te'n Federal belpawl gam akideih mah bangin, Shan Kachin le Karenni (Kayah) te'n zong Federal mah deih uh ahihlam puangkhia uh ahihi. FACE muhkhiatna tungtawn in, Burma, Shanland, Kachinland, Karenniland le Zogam pen suahtakna piak khat suah ding in, British te'n khensat uh ahihi. Tua ahihmanin, 1948 kum a i ngah, Independence pen Panglong le FACE a Zomi le mualmi te thusun tawh kituak a, suahtakna kingah ahihi.

I gensa mah bangin, 1948 a kipan 1962 kikal democracy hunsung ah zong Zomi ten, tualvaihawmna kinei theilo ahihi. 1962 pan tukum 2011 dong mah tual vaihawmna kinei theilo nailo lai ahihi.1947 Constitution ah, Zogam government pen, Kawlmang in adeih bang lukiuh a seh ziauziau ahihi.1974 Constitution ah bel Zogam Government bek hilo in, vaihawmna khempeuh , Kawlmang in, adeihdeih un sehkhia piikpeek uh ahihi. 2008 Constitution ah zong, Zogam Kumpi ding pen, Kawlmang mah in, sehtawm ding cih ahihi.

Kawlmang thu akpi in phiatmai ci a, Zomi pupa te'n paunak aneih mah bang in, Kawlgam le Zogam in, suahtakna lak khawm lai a, thuciam i neih ahi, Panglong Thuciamte zuilo in, 1947, 1974, 2008 Constitution te ah vompi sahawm in, amau bek kipia uh a, Zomi le Zogam in Tualvaihawmna kinei thei nai tuanlo ahihmanin, 1948 independence gah zong, Zomi tangpi tangta in, tuni tan kilo kha lo cih ding ahihi.

Panglong siksan a kingah, Zomi Independence pen, agah i lawh khak taktak nang in, Zomi te'n zong akhangkhang in, i hanciam ahihi.

1961 kum Tuang Gyi Conference a CNO makai Pu Mang Tung Nung, Hill Chin Students Union makai Pu Chin Sian Thang, Pu Lun Pum, Pu Mang Tling, Chin Affairs Minister Pu Za Hre Lian te hanciamna.

1966 kum a Pu Tun Kho Pum ( Prime Minister), Pu Hrang Nawl (Foreign Minister), Pu Son Khaw Pau ( Defence Minister), Pu Son Cin Lian ( Chairman, Chin Affairs Council ), Pu Thual Zen ( Commander-in-Chief) te makaih United Chin Government panlakna.

1974 Constitution tungtanga, Zomi khangno Pu Chin Sian Thang, Pu Lian Uk, Pi Van Hnuai Tluai a kipan, Zomi makaite jail kiat loh lianga panlakna,

Pu William Sa Lian Zam makaih Chin Librationa Army.

Pu Pum Kap, Pu Cin Sian Thang te makaih Zomi National Congress

Pu CK Tai Kwel, Pu Ram Ling Hmung, Pu Lian Hmung te makaih Chin National Leaque for Democracy.

Pu Singpu, Pu Go Sawm Khup, Pu Zam Than Lian te makaih Zomi Students Union.

Pu Tial Khal, Pu Khaw Kim Thang, Pu Thomas Thangno, Pu Zing Cung te makaih Chin National Front.

Pu Hanglen, Pu PS Haokip te makaih Kuki National Organisation.

Pu Khai Za Song, Pu Thang Lian Pau, Pu Hang Sian Thang, Pu Kam Suan Thang te makaih Zomi Re-unification Organisation.

Atunga panlakna tengteng zong, Zomi te'n 1948 kum a pan, agah ilawh khak nailoh, suahtakna gah, i lawh thei nanga, panlakna vive ahihi.

Zomi le Zogam in 1948 kum a hong kipia, independence gah, i lawh zawh nang kihanciam, kihanciam laitak, kihanciam to lai ding ahihi. Indepence i laigil ( essence) taktak tawh Zogam kivaihawm theih nang pen. Panglong Thuciam 5 na ah siang tak in kigelhsa ahihi.

Tua ahihmanin, 1948 a Zomi le Kawlgam in independence ingah, agah lo khak taktak theih nang ngimna tawh kibawl ding, Second Panglong hong piang khiat theih nang a, ma hong la Zomi makai, Pu Chin Sian Than pen, World Zomi Congress in Zomi Independence Hero Award- ZIHA mipi tang a, piak ding kithukim ahihi.

Zomi, Kawl, le Non Burman gamte in, Panglong thulaigilte tawh kituak a, belpawl kivaihawmna taktak, hong piang khiat theih nang deihna le pahtawina tawh Independence cih kammal kizang ahihi. 1988 kum Aung San Suu Kyi mipi thugen masak penna ah zong '" Second Independence Movement " i neih kul ding hi, ci in, mipi gen a, mipi in zong thukim pah zuahzuah uh ahihi. Tua Shwedagon Speech a " Second Independence " tawh kisai speech hong neih a kipan, tunitan Kawl mipi makai hong suak zo ahihi. Tua bek tahmlo in, Burma Army fascist ci in, ngawh in, march kha 27 ni pen "Tatmadaw Day" in bawl nuamlo uh a, " Antifascism Day " in tuni tan bawllai uh ahihi.

Independence, Federal le Fascist cih kammal azat man a, kiman niloh hilo ahihi.Kawlgalkap in Kawlgam le mualgam teng,deksi a dawn thei nawnlo ding uh lau a, makaite man le khum den uh hizaw ahihi.

Tua ahihmanin, Panglong Khawmpi bawlkik a, gam le nam maban ding, zing vaihawmna ah, kuamah lungka lo a, thulaigil pomkip a ma ilak ciat ding ahihi.

Mipi lam pan zong ei khanga hong tung, hun thupi le poimawh ah, khang sawnsawn khualna tawh mala ciat ding in i kihanthawn ahihi.
Zo Khup
Coordinator,
WZCAC,
World Zomi Congress

No comments:

Post a Comment